حکمت های برگزیده ی نهج البلاغه (1)

1-اهمیّت حکمت:

امام علیه السلام در باب اهمیّت حکمت فرمود:" خداوند بیامرزد مردی را که حکمتی را بشنود وآن را در یابد ،به هدایت فر اخوانده شود وبه آن نزدیک گردد ".[1]

2-سفارش پنجگانه:

علی علیه السلام  فرمود: "شما را به پنج چیز سفارش می کنم که اگر برای یافتن آنها زیر بغل شتر بزنید (کنایه از آن که بار سفر ببندید ودر حرکت هر چه سریع تر روید ) سزاوار باشد : هیچ کس از شما  امیدوار نباشد، مگر به خدای خود و نترسد جز از گناه خویش ، وآنگاه که چیزی را از او پرسند که پاسخش را نمیداند ، از گفتن نمی دانم، شرم نکند وآنگاه که چیزی را ندانست از آموختنش خجالت نکشد . شکیبایی کنید که نسبت شکیبایی به ایمان مانند سر به بدن می باشد".[2]

3-در حسرت برادر؛

 امیرمؤمنان علیّ علیه السلام می فرماید :" در گذشته برادری در راه خدا داشتم ، کوچکی دنیا در چشم او ،وی را در دیده ام بزرگ ساخته بود، شکمش بر او چیره  نبود از این رو آنچه را نمی یافت آرزو نمی کرد، و هر گاه می یافتش زیاده روی نمی کرد . بیش تر وقت ها خاموش بود و هرگاه سخن می گفت بر دیگران چیره بود . عطش پرسش کننده را فرو می نشاند . افتاده بود و او را ناتوان می انگاشتند امّا هنگام کار وجهاد چونان شیر خشمگین و مار زهرآگین بود . تا به نزد قاضی نمی رفت، دلیل ارائه نمیکرد. هیچ کس را به کاری که در آ ن عذر می یافت نکوهش نمی کرد تا عذرش را بشنود .از دردی، شکوه نمی کرد، مگر پس از بهبودی از آن . سخنی می گفت که خود به آن عمل می کرد و آنچه را عمل نمی کرد ،نمی گفت . شاید در سخن کسی بر اوغالب می گشت امّا در سکوت مغلوب کسی نمی شد . بر شنیدن حریص تر از گفتن بود . هرگاه دو راه در پیش داشت، می نگریست که کدام به هوای نفس نزدیک تر است؟ با آن مخالفت می کرد .

پس به این  خصلت ها روی آورید و با آن ملازم باشید و به آن رغبت کنید و اگر همه را نتوانسته اید ، بدانید که بدست آوردن اندک ،بهتر است ازفرو گذاری بسیار[3]

4-کوچک امّا شگفت انگیز

علی علیه السلام فرمود :" به مورچه با کوچکی جثّه و ظرافت اندامش نگاه کنید . چنان کوچک است که نمی توان با گوشه ی چشم دیدش و با نیروی اندیشه درکش کرد . چگونه بر روی زمین حرکت می کند و برای یافتن روزی اش میشتابد ؟دانه را به لانه می برد و در انبارش مهیّای مصرف قرارمیدهد ،در تابستان برای زمستانش و به هنگام در آمدن برای زمان باز گشتن ،گرد می آورد .خداوند روزی اش را ضمانت و آنچه موافق حال اوست عطایش نمود خدای بخشنده از او غافل نیست و پروردگار پاداش دهنده،او را محروم نمی سازد هر چند بر سنگی خشک و سخت  باشد . اگر در مجاری خوراکش در بالا و پایینش،درون و جوانب اضلاع شکمش و چشم و گوشی که در سر اوست بیندیشی از آفرینش او شگفت زده خواهی شد واز وصفش به رنج و سختی خواهی افتاد و پس بلند مرتبه است خدایی که مورچه را بر روی دست و پایش برپا داشت و بر ستون های بدنش بنا کرد . آفریننده ای در آفریدن آن با خدا شریک نبود و قدرتمندی  یاری اش نداد  اگر در راه های اندیشه ات سیر کنی تا به پایانش برسی، نتیجه جز این نخواهدبود که آفریننده مورچه ،همان خالق درخت خرما است  به دلیل دقت ها و ظرافت هایی که اشیاء را از یکدیگر جدا می سازد و پیچیدگی اختلاف موجودات زنده با یکدیگر، بزرگ و کوچک،سنگین و سبک، نیرومند و ضعیف در آفرینش خداوند یکسانند" [4].

5-6-7-نشانه های خرد مند و بیخرد

امام علیه السلام در این باره فرمود :. هر که سخنش بسیار، خطایش فراوان و هر کس خطایش بسیار، شرمش اندک وهر کس شرمش اندک،پارسایی اش اندک و هر کس پارسایی اش اندک، دلش بمیرد . و هر که دلش بمرد، وارد آتش شد. آن که در عیب های مردم بنگرد و آن را بد شمارد آنگاه آن را برای خودش روا داند ، بی خرد واقعی است . قناعت دارایی تمام ناشدنی است . کسی که فراوان یاد مرگ باشد، از دنیا به مقدار اندک خشنود  گردد . آن که بداند گفتارش جزء کارهایش به حساب آید، سخن کم  گوید مگر آنچه به کارش  آید[5]

در فرازی دیگر فرمود:زبان خرد مند ورای دل اوست .دل بی خرد در پس زبان اوست[6]

ازامام خردمندان علیّ (ع)درخواست نمودند:خردمند را برای ما توصیف کن ، فرمود : "کسی که هر چیزی را در جای خود قرار می دهد". سپس پرسیدند: نادان کیست فرمود : گفتم [7].

8-غربال گری زمان:

امام در باب دگرگونی افراد فرمود:"آنچه می گویم برعهده می گیرم ونسبت  به آن پایبندم! کسی که حوادث عبرت آموز، عقوبت هایی را که در پیش دارد برایش روشن نماید، پارسایی پیشه نمیکند! در شبهه ها فرو افتد .بدانید که آزمایش شما به همان شکل که هنگام بعثت پیامبر صل الله علیه واله وسلم  صورت گرفت امروز نیز تکرار شده است .سوگند به خدایی که پیامبررا به حق بر انگیخت، شما در هم آمیخته شده وغربال می شوید،.مانند حوباتی که در دیگ جوشان است ،زیر و رو  می شوید ، تا آ نجا که پایین دستانتان بالا آیند وبالا نشینان ،به زیر کشیده شوند ،وعقب افتاده هایتان که کوتاهی کردند جلوافتند وکسانی که  پیش از این ، جلو افتاده بودند ،عقب بمانند. به خدا سوگند هرگز سخنی را مخفی نکردم ، ودروغی، نگفتم ومرا از  پیش به چنین وضعی وچنین روزگاری ؛آگاه ساخته اند"[8]

9- سبکباران

 فرمود:"قیامت پیش رود شماست ،ومرگ شما را از پشت  می راند. سبکبار شویید تا برسید".[9]

10-اهل بصیرت

امیر پارسایان فرمود:" همانا صاحب بصیرت کسی است که بشنود آنگاه بیندیشد ،ببیند آنگاه بشناسد، از عبرت ها پند گیرد ،آنگاه در راه روشن گام نهد واز اینکه در آن راه، به تباهی فرو افتد ودر گمراهی فرو رود، بپرهیزد وبا بیراهه رفتن در حق یا تحریف سخن ویا ترس از راستگویی،گمراهان را علیه خود یاری  ندهد" .[10]

11-گمشده مؤمن؛ آن حضرت فرمود:" حکمت گمشده مؤمن است پس حکمت را فراگیر هر چند از منافق باشد" [11] 

12-:ایشان فرمودند:" بدرستی که دلها چون بدن ها خسته شوند پس برای طراوتش حکمت های لطیف بجوئید "[12]

13-خرید آزادی، امام علیه السلام فرمود:دنیا سرای گذر است نه خانه ی ماندن ، مردم در آن دو گونه اند ، کسی که خود را در دنیا فروخت و جان خویش را تباه ساخت . دیگر آن که خود را خرید ، پس آزادش ساخت [13]

14-نماز و روزه ی بی حاصل

امیرمؤمنان علیّ (ع)فرمود:"بسا روزه داری که از روزه اش جز گرسنگی و تشنگی بهره ای نبرد . بسا نماز گزاری که از نمازش جز بیداری و رنج نصیبی ندارد، خوشا خواب زیرکان و افطارشان." [14]

15- نشان های ایمان

آن حضرت در این باره فرمود:از نشانه های ایمان آن است که سخن راستی که بر زیان تو باشد، بر دروغی که به سود تو باشد ترجیح دهی . به این که بیشتر از کردارت ،نگویی ودر سخن گفتن درباره ی دیگری از خدا بترسی [15].

16- انسانم آرزوست:

 امام(ع) در فقدان خردمندان از روی حسرت، فرمود:"کجاست  آن خرد هایی که از چراغ های هدایت روشنی جویند ودیده گانی که به نشانه های تقوا، چشم دوزند؟! کجاست آن دل هایی که در گرو محبت خدایند و بر طاعت خدا پیمان بسته اند؟! دریغا که این مردم بر متاع دنیا هجوم آورده اند. و برای بدست آوردن حرام مانع یکدیگر شوند"[16]

17-فرصت ها :" فرصت همچون گذر ابر می گذرد پس فرصت ها را غنیمت شمارید" [17].

18-  فرمود :"مهر ورزی نیمی از خرد است." [18]

19-ملاک ارزش انسان

،امیرمؤمنان علیّ(ع)فرمود" ارزش مرد به اندازه ی همّت. صداقتش به اندازه ی جوانمردی  و شجاعتش به اندازه ی ننگ داشتن از کار زشت و پاکدامنی اش به قدر غیرت اوست ." [19]

20-راه اصلاح دو جهان ،

آن حضرت فرمود:" هرکس میان خود و خدایش اصلاح کند ، خداوند میان او با مردمان را اصلاح خواهد کرد . هرکس کار آخرت خویش را درست نماید ، خداوند کار دنیایش را درست می کند . هرکس واعظ خویش باشد از جانب خدا برای او حافظی خواهد بود .".[20]

21-  فرمود:"امر خدا را برپا نمی دارد مگر آن کس که سازش کار و خوار و در پی طمع ورزی نباشد" [21]

22- فرمود:"عظمت آفریده گار هستی نزد تو، آفریده شدگان را در دیده ات کوچک نماید ." [22]

23- فرمود:"فرمانبری از آفریده شده گان در صورت معصیت آفریده گار روا نیست ." [23] 

24-فرمود:" راه چپ و راست ضلالت است ، راه وسط همان جاده ی حقیقت است ." [24]  

25- بیمناک ترین چیز ها

 امام علیّ(ع)فرمود:"ای مردم بیمناک ترین چیزی که از آن بر شما بیم دارم دو چیز است : پیروی از هوا و هوس و آرزوهای دست نایافتنی . امّا پیروی از خواهش های نفسانی انسان را از مسیر حقیقت باز می دارد و آرزوهای طولانی موجب فراموشی آخرت میشود... امروز روز عمل بدون حساب است و فردا روز حساب بدون عمل است".[25]

26-ویژه گی های دنیا،

پیشوای پارسایی درمعرفی دنیا فرمود:"چگونه وصف کنم سرایی را که آغاز آن رنج و سختی است و پایان آن فنا و نیستی ، در حلال آن حساب و در حرام آن کیفر است . هر آن که خود را بی نیاز بیند فریب خورده است و هرکه خود را فقیر شمارد گرفتار اندوه گردد . هر که در طلب آن کوشید،بدان نرسید . هر که در پی آن نرفت به سویش آمد . هر که به دیده ی عبرت بدان نگریست بینایش نمود . هر که به چشم مشتاق به آن نظر کرد کورش ساخت ".[26]

  27- در فرازی دیگر فرمود:"دنیا می فریبد ، زیان می رساند و می گذرد . خدای متعال دنیا را نه پاداش دوستان خود می پسندد و نه کیفر دشمنانش . اهل دنیا چون کاروانی می باشند که هنوز بار نیانداخته اند کاروان سالارشان بانگ کوچ بر آورد که بار بندید.[27]

28-معیار انتخاب مشاور،

امام درباب مشورت فرمود:"بخیل را در مشورت خود دخالت مده زیرا که تو را از نیکی منصرف می سازد . و از تنگ دستی می ترساند . با ترسو مشورت مکن زیرا  تو را به سستی کشاند و نیز با طمعکار که آزمندی در ستم را در نظرت زیبا سازد . بخل و ترس و حرص غریزه های گوناگونی هستند که بد گمانی به خدا هرسه را در خود فراهم آورده است. " [28]

 29- ارزش امر به معروف..، فرمود:"تمام خوبیها و جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف ونهی از منکرچون انداختن آب دهان در دریای پهناوراست." [29]

30-محبوب ترین کار زمامدار عادل

در عهد نامه ی مالک میفرماید:"باید محبوب ترین کار ها نزد تو کاری باشد که به حق نزدیک تر و در عدالت فراگیر تر و خشنودی مردم را شامل تر . زیرا خشم توده های مردم خشنودی خواص را از بین می برد و خشم خواص در صورت رضایت عامه ی مردم اهمیتی ندارد[30].

 31- ظرف دانش، علی علیه السلام فرمود :

 "هر ظرفی به سبب آنچه در آن نهاده می شود تنگ می گردد مگر ظرف دانش که با آن توسعه یابد."[31]  

32- فرمود:"برای ادب تورا همین بس آنچه را که برای دیگران نمی پسندی، دوری نمایی." [32]

33-فرمود :"آنچه را نمی دانی مگو بلکه همه آنچه را که می دانی نیز مگو . خداوند سبحان اموری را بر اندام تو واجب نموده است که به آن ها در روز قیامت بر تو احتجاج کند." [33]

34- معیار قضاوت،

فرمود :"پسرم خویشتن را معیار قضاوت بین خود و دیگران قرار ده ، پس آنچه را که برای خود می پسندی برای دیگران نیز دوست دار و آنچه را که خود نمی پسندی برای دیگران نیز مپسند . ستم مکن همان گونه که دوست نمی داری بر تو ستم گردد . نیکی کن همان گونه که خواهان نیکی می باشی." [34]

35-فرمود:" سرای آخرت خویش را اصلاح کن و آن را به دنیا مفروش .ازچیزی که نمی دانی سخن مگو و گفت و گو  در چیزی را که به آن موطّف، نیستی رها کن." [35]

36-  استواری دین و دنیا،

 امام خطاب به جابر بن عبدالله انصاری فرمود :"ای جابر استواری دین ودنیا به چهار چیز میباشد دانشمندی که به علم خویش عمل نماید ،نادانی که از آموختن سر باز نزند ،سخاوتمندی که از بخشش دریغ نورزد و تهیدستی که آخرت خویش به دنیا یش نفروشد.پس  هرگاه عالم  دانش خود تباه سازد، نادان از آموختن ،خود داری نماید .و هرگاه توانگر از بخشش دریغ ورزد ،تهیدست آخرت خود را به دنیا میفروشد." [36]

37 – طریق بصیرت

امام (ع)فرمود :" هرکس به حساب خود  رسید ،سود برد وآنکه از خویشتن غفلت ورزید ،زیان دیده است،هر کس ترسید ،ایمن شد .هر کس پند گرفت، بینا شد.هر کس بصیرت یافت فهمید و هرکسی فهمید دانا شد."[37]

38-  فرمود:"هر کس مصیبت های کوچک را بزرگ شمارد خداوند به بلاهای بزرگ گرفتارش نماید." [38]

39- پایداری در راه حقّ،

فرمود"به کار نیکی فرمان ده تا از نیکوکاران باشی وبا دست وزبانت از بدی باز دار وبکوش که خود را از بد کاران جدا سازی  در راه خدا آنطور که شایسته است جهاد کن . در راه خدا، ملامت نکوهش گران ترا باز ندارد در هر جا که باشد برای حق در گرداب سختی ها فرو شو. دین را عمیق بفهم و خود را به صبر پایداری در امور ناخوشایند عادت ده  که پایداری برای حقّ، اخلاق نیکوست  در همه کارها یت به خدایت پناه ببر. بدرستی که به پناگاه محکم ونگاهبان نیرومندی پناه آورده ای." [39]   

40 فلسفه تأخیر در اجابت دعا

 امیر مومنان علی (ع)در نامه ای به فرزندش امام حسن مجتبی (ع)و همه ی جوانان مؤمن که فرزند معنوی او محسوب میشوند،درباب دعا به راز تأخیر اجابت اشاره فرمود که بسیار زیبا و دلنشین است

:"خداوند کلیدهای گنجینه های خویش را در دستان تو گذاشته، چرا که به تو اجازه داده است از او بخواهی، پس هرگاه بخواهی میتوانی درهای نعمتش را با دعا بگشایی و ریزش باران رحمتش را طلب نمایی. پس تأخیر در اجابت دعا ترا نؤمید نکند زیرا عطای خداوند به اندازه نیّت است چه بسا در اجابت دعایت تأخیر اندازد تا پاداش دعا کننده بیشتر وعطای آرزومندان افزونتر گردد چه بسا چیزی را خواسته ای و به تو ندهند ولی بهتر از آن را در دنیا یا اخرت به تو میدهند و یا صلاحت در آن بوده که آنرا از تو دریغ دارند.چه بسا چیزی از خداوند بخواهی که اگر عطایت کند موجب تباهی دینت شود پس همیشه از خداوند چیزی را طلب کن که زیبایش برایت بماند و وبالش از تو دور باشد" [40]

به امید موفقیت همه جوانان این مرز و بوم در همه عرصه ها و نیل به قلّه رفیع دانش ومعرفت .

[40] نامه 31/70-73