تساهل و تسامح از ديدگاه امام على عليه‏السلام (1)

مقدّمه

امامان معصوم عليهم‏السلام، همچون پيامبر خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله، الگوي كاملي براي انسانهاي عصر خويش و دورانهاي آينده تا دامنه قيامت هستند. آنان در قالب زمان خويش محدود نبوده‏اند بلكه براي بشرِ قرن بيست و يكم نيز سرمشق زندگي‏اند. بنابراين با وجود نوشيدن افكار و ايده‏هاي بشر و پيشرفت‏هاي علمي و تكنيكي، بازهم بايد به زندگي امامان چشم دوخت و با دقت بيشتر چراغي براي آينده ساخت.

طرح افكاري مانند «تساهل و تسامح» در غرب كه در چند سده‏ي اخير بر اساس ضرورت‏هاي اجتماعي پديدار شده و در چند سال گذشته در كشور اسلامي ما ايران نيز، طرفداران و مخالفاني پيدا كرده است، ما را بر آن مي‏دارد تا به مباني فكري و الگوهاي عملي خود در قرآن و سنت و سيره‏ي معصومان عليهم‏السلام نظري دوباره بيفكنيم و موضع خود را نسبت به اين پديده‏ي فكري و اجتماعي مشخص كنيم.

كاوش در زندگي امام علي عليه‏السلام، به عنوان اسوه بزرگ اسلامي، و دريافت ميزان رد يا قبول مباني تسامح از ديدگاه آن بزرگوار، اهميتي به سزا دارد. چرا كه آن حضرت علاوه بر پشت سرگذاشتن تلخي‏ها و فراز و نشيب‏هاي دوران ظهور اسلام، در طول 25 سال، در عين مخالف بودن با حكومت خلفا با آنان همكاري داشت و در 5 سال آخر عمر خويش نيز، كه زمام امور را به دست گرفت، مخالفاني جدي پيدا كرد كه برخورد آن گرامي با ايشان، براي ما شيعيان، الگو و حجت شرعي و براي تمامي انسانها درس‏آموز است.

اين تحقيق هدفهاي زير را دنبال مي‏كند:

1 ـ تعيين معنا و مفهوم تسامح و تساهل 2 ـ بررسي مباني فكري و تاريخي تساهل در غرب 3 ـ بررسي ميزان انطباق تساهل و تسامح به معناي امروزي با بينش و روش امام علي عليه‏السلام

روش تحقيق در اين پژوهش، اسناد كتابخانه‏اي است كه در آن، از نهج‏البلاغه به عنوان سند مكتوب سخنان آن حضرت و نيز از كتابهاي تاريخي معتبر براي كشف سيره‏ي آن امام، استفاده شده است.

اميد است اين نوشتار، راه‏گشاي عاشقان ولايت و تشنگان حقيقت باشد. در پايان از تلاش ارزنده‏ي پژوهش‏گر ارجمند جناب دكتر محمدرضا آقاجاني قناد قدرداني مي‏نماييم.

«انّه وليّ التوفيق»

«مديريت پژوهشي مركز پژوهشهاي اسلامي صدا و سيما»

بخش اوّل: معناي لغوي و اصطلاحي تساهل و تسامح

در فرهنگ اسلام و غرب، تسامح و تساهل، معناي مخصوص به خود را دارد كه البته با معناي لغوي آن هم‏آهنگ است. ابتدا بايد بنگريم كه از اين دو واژه، چه معنايي دريافت مي‏شود و هريك از معاني در كدام تقسيم‏بندي جاي مي‏گيرد. سپس به بررسي متون ديني و سيره‏ي معصومان به ويژه سيره‏ي امام علي عليه‏السلام مي‏پردازيم تا جايگاه تساهل و تسامح را در فرهنگ اسلامي دريابيم.

فصل اوّل: معناي لغوي تساهل و تسامح

براي دريافت معناي اين دو واژه، ابتدا به منابع فارسي و سپس به منابع عربي مراجعه مي‏كنيم.

گفتار اول: منابع فارسي

الف ـ فرهنگ معين

فرهنگ معين، تسامح را داراي سه معني مي‏داند:

1 ـ آسان گرفتن، مدارا كردن.

2 ـ كوتاهي كردن، فروگذار كردن.

3 ـ سهل انگاري (اسم مصدر).

براي تساهل نيز سه معني بيان مي‏كند:

1 ـ سهل گرفتن بر يكديگر، آسان گرفتن، به نرمي رفتار كردن (مصدر لازم).

2 ـ آسان گفتن.

3 ـ سهل انگاري (اسم مصدر)1.

همان گونه كه ديديد، اين دو واژه در بيشتر موارد، معناي واحدي دارند و تنها تفاوت قابل تشخيص آن‏ها در معناي «فروگذار كردن» براي تسامح و «به نرمي رفتار كردن» براي تساهل است كه به نظر مي‏رسد مي‏توانند با هم رابطه‏ي عِلّي و معلولي داشته باشند؛ زيرا فروگذار كردن خطاهاي ديگران و واكنش نشان ندادن به كژي‏ها و كاستي‏هاي رفتار آدميان مي‏تواند قدرت «رفتار نرم و آرام» و «سهل‏گيري» بر ديگران را به انسان عطا كند. بنابراين بايد بگوييم تسامح، زمينه‏ساز تساهل است.

1ـ فرهنگ فارسى، محمد معين شماره 3 از سلسله فرهنگ‏هاى معين، ج 1، ص 1078.

ب ـ لغت‏نامه ي دهخدا

در لغت‏نامه دهخدا به جاي لفظ تسامح، لفظ تسمّح و تسميح كه با واژه‏ي تسامح هم خانواده است، معني شده است. تسمّح به معناي مسامحه و سهل‏كاري آمده و براي تسميح معاني زير ذكر شده است:

1 ـ نرم رفتن؛ 2 ـ آسان رفتن؛ 3 ـ راست كردن نيزه؛ 4 ـ شتاب كردن؛ 5 ـ گريختن؛ 6 ـ آسان كردن و آساني كردن با كسي (به نقل از كتاب‏هاي گوناگون لغوي).1

1ـ لغت نامه دهخدا، على اكبر دهخدا و ديگران زير نظر دكتر محمدمعين و دكترسيدجعفر شهيدى، ج 4، ص 5893.

ج ـ فرهنگ سيّاح

در فرهنگ دانشگاهي (عربي به فارسي) نوشته‏ي «احمد سيّاح»، ريشه‏ي واژه‏هاي تسامح و تساهل چنين معني شده است:

سَمَح ـ سَماحا و سماحة: نيكويي و بخشش كرد.

سَمَحَ له بالشّي‏ء: آن‏را به او عطا كرد.

سَمَح العود: چوب نرم شد.

سَمَحَتِ النّاقَةُ: شتر، نرم و تابع شد و تند رفت.

هم‏چنين درباره‏ي ريشه‏ي تساهل چنين آمده است:

سَهُلَ الأَمُر سُهولةً و سهالةً: كار آسان شد.

سَهَّلَ تسهيلاً: نرم و آسان گردانيد.

السَّهْل (ج: سُهولٌ): زمين نرم، نرم از هر چيز، زاغ.

نَهْرٌ سهلٌ: جوي پرريگ.

رَجُلٌ سَهْلُ الخُلق: مردِ خوش خوي.

سَهْلُ الخَدَّيْنِ: آن‏كه رخسارش بلند نباشد ـ كم گوشت رخسار.1

در ميان معاني بالا مي‏توان به نوعي ارتباط قايل شد: كسي كه بخشش مي‏كند، نوعي نرمش از خود نشان مي‏دهد و جويبار پر ريگ هم، به آساني و نرمي، آب را در خود عبور مي‏دهد و مرد خوش خوي، كسي است كه نرمي و سهولت در رفتار و كردار او مشاهده مي‏شود. بنابراين مي‏توان گفت محور اصلي دو لفظ تساهل و تسامح، نرمي و همواري و عدم خشونت است.

دقت در معاني ارايه شده در منابع قديمي‏تر عربي، اين تحليل را تأييد مي‏كند.

1ـ فرهنگ دانشگاهى عربى به فارسى احمد سياح، ص 509.

گفتار دوم: منابع عربي

الف ـ مصباح المنير

سَمَحَ بكذا يَسْمَحُ...: جادَ وَ أعْطي اَوْ وافَقَ عَلي ما اُرِيدَ مِنْهُ (نسبت به فلان چيز سماحت ورزيد يعني: بخشيد و عطا كرد يا بر آن‏چه از او خواسته شد، موافقت كرد).

سامَحَهُ بِكَذا: اَعْطاهُ وَ تَسامَحَ وَ تَسَمَّحَ وَ اَصْلُهُ الاِتِّساعُ (نسبت به فلان چيز مسامحه كرد يعني: آن‏را عطا كرد و دو واژه‏ي تسامح و تَسَمُّح هم به همين معناست و اصل و ريشه‏ي آن‏ها، اتّساع و گشادگي است).1

1ـ المصباح المنير فى غريب الشرح الكبير، احمد بن محمد فيّومى (م 770 ه.)، تصحيح: محمد محى‏الدين عبدالحميد (1347 ه.، 1929 م [بى‏جا]، ص 348.

ب ـ تاجُ العروس

السَّهلُ...: كُلُّ شَيْ‏ءٍ اِلَي اللّينِ و قِلَّةِ الخُشُونَةِ... و فِي الدُّعاءِ: سَهَّلَ اللّهُ عَلَيْكَ الاَمْرَ و لَكَ: اَيْ حَمَلَ مَؤُنَتَهُ عَنْكَ و خَفَّفَ عليك (سهل، به معناي هرچيزي است كه به نرمي و كمي خشونت متمايل باشد... و در دعا آمده است: خدا كار را بر تو و براي تو سهل گرداند؛ يعني بارِ آن را از دوش تو بردارد و آن‏را سبك كند).1

1ـ تاج العروس من جواهر القاموس سيدمحمد مرتضى حسينى واسطى (م 1205 ه) تحقيق: على سيرى، ج 14، ص 362.

ج ـ لسان العرب

السَّهْلُ: نقيضُ الحَزْن... والسُّهولَةُ ضِدُّ الحَزُونَةِ... والتسهيلُ: التَّيسيرُ والتَساهُلُ: التَّسامُحُ (زمين سهل: نقيض زمين ناهموار است... و سهولت، ضدّ ناهمواري است... و تسهيل: آسان كردن است و تساهل: به معني تسامح و چشم‏پوشي است).1

1ـ لسان العرب، محمد بن مكرّم ابن منظور م 711 ه، ج 6، ص 412.

د ـ المنجد

سَهُلَ... المكانُ: آن‏جا صاف و هموار شد.

سَهلُ... الأمر: آن كار آسان شد.

ساهل مساهلهً‏هُ: با او به ملايمت و آساني رفتار كرد.

السَّهلُ: زمين صاف و هموار.

بعيرٌ سَهْليٌّ: شتري كه در دشت و زمين هموار مي‏چرد.

سَهْلُ الخُلْق: خوش اخلاق.

اهلاً و سهلاً (درباره‏ي خوش آمد گفتن): يعني تو با خانواده و اهل خود هستي نه با بيگانگان و به جاي هموار و مأنوس قدم گذاشتي نه در جاي موحش و ناهموار.

سَمَحَ... بكذا: چيزي را بخشش كرد.

السَّمحه: زن بخشنده و سخاوت‏مند.

سَمَّح: با آساني و نرمي رفتار كرد.

سامحه في الامر... با او در آن كار هم‏دلي و همراهي كرد.

تَسمَّح و تسامح في كذا: در فلان كار سهل گرفت و تسامح به خرج داد.

جمع بندي معناي لغوي

از بررسي سخن لغت‏شناسان قديم و جديد، نتايج زير را مي‏توان به دست آورد:

1 ـ تساهل و تسامح، معنايي نزديك به هم دارند و در بيشتر موارد مي‏توانند به جاي هم به كار روند.

2 ـ تسامح از ريشه‏ي سَمَحَ و سماحت است. بنابراين، مي‏تواند به معني آسان گرفتن و فروگذاردن يا به معني جود و سخاوت و عفو و اغماض باشد.1 تساهل نيز كه به معناي آسان‏گيري است، مي‏تواند ناشي از چشم‏پوشي، اغماض و بزرگ منشي باشد. پس تساهل مي‏تواند معلول تسامح باشد.

1ـ المنجد، لويس معلوف، ترجمه: مصطفى رحيمى اردستانى، ج 1، ص 503.[و] ر.ك: فرهنگ نفيسى فَرْنَود سار، على اكبر نفيسى، ج 3، ص 1930؛ مجمع اللّغات (فرهنگ مصطلحات به چهار زبان عربى، فارسى، انگليسى و فرانسه)، دكتر سيدمرتضى آيت‏ا... زاده شيرازى و همكاران، تك جلدى، صص 243 و 244.