انسان در نهج البلاغه (6)

5-2-آثار همت بلند

با این بینش وسیع و همت بلند است که آدمی به بسط وجودی و وسعت روحی و ظرفیت و رفعت و حلم و تأنی می رسد و از حقارت و محدودیت رهایی می یابد  چنانچه علی(ع) بر این حقیقت تصریح  می فرماید : الْحِلْمُ وَ الْأَنَاةُ تَوْأَمَانِ يُنْتِجُهُمَا عُلُوُّ الْهِمَّةِ[1]؛ حلم و برخورد پخته با مسائل و حوادث پیش رو و تأنّی و وقار در شروع کارهای بزرگ هر دو فرزندان  همزاد همت عالی هستند که به سقف کوتاه دنیا محدود نمی شود و گر نه به تعبیر علی(ع)  کسی که دلش از این دنیای محدود آزاد نشده باشد و به آن دلبسته باشد ،  به سه درد بی درمان مبتلا می گردد :.. وَ مَنْ لَهِجَ قَلْبُهُ بِحُبِّ الدُّنْيَا الْتَاطَ قَلْبُهُ مِنْهَا بِثَلَاثٍ هَمٍّ لَايُغِبُّهُ وَ حِرْصٍ لَايَتْرُكُهُ وَ أَمَلٍ لَايُدْرِكُه[2]

 اندوهی همیشگی  و زیاده خواهی که رهایش نکند و آروزی که  دست نیافتنی

 و در این بینش وحیانی امیر مومنان علی (ع) نه تنها دنیا که آخرت و بهشت  را هم مقصد آدمی نمیداند که آنها را نیز از منازل سیر انسان می شمارد .  کسی که قدر خود را شناخت و ارزش عظیم و عظمت وجودیش را درک کرد امکان ندارد کوچکی وحقارت را برگزیند و همه چیز در نگاهش کوچک می شود که علی(ع) در وصف متقین بر این نکته تأکید میکند: عَظُمَ الْخَالِقُ فِي أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِي أَعْيُنِهِم‏ .[3]

عظمت آفریدگار در جانشان ،چنان جای گرفت که هرچه غیر اوست در دیده گانشان کوچک نمود. 

عظمت انسان او را به عظمت خالق پیوند می دهد ؛ چون غیر از خالق را عظیمتر از خود نمی بیند این است که او در وجودش بزرگ می شود و  ما سوی   در نگاهش رنگ می بازد وکوچک می شود .

3 - درک ترکیب

انسان با تفکر در خود بعد از شناخت قدر و هندسه وجودیش؛ که مجموعه ای از غرائز و نیروها و استعدادها بود ، به درک دیگری نائل می شود و آن کیفیت ترکیت این همه و چگونه گی ارتباط آنها با هم دیگر است ، که در حقیقت این مجموعه ی قدر آدمی همچون حروف الفبا می ماند ، اگر چه محدود در 32 یا 28 حرف هستند ولی با ترکیب با هم بی نهایت کلمه را می سازند ؛  می بینیم که چگونه حواس ، خوراک ذهن را تهیه می کند و تخیل از آنها تصویرهای را می کشد و انسان توانائی نطق پیدا می کند و در مرحله بالاتر نیروی فکر از این همه استنتاج و تعمیم و تجرید و کشف و استخراج می کند و عقل به سنجش می نشید و بر وجود آدم نظارت می کند و خوب و بد و رشد  و غی  را رقم می زند و این انسان با این ترکیب به آزادی می رسد که می تواند عمل کند یا نکند و بماند یا برود که در ماندنش ،مردار و در رفتش شکوفایي است . 

و این ترکیب عالی همان چیزی است که قرآن از آن خبر می دهد : لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ في‏ أَحْسَنِ تَقْويمٍ[4]

با این قوام احسن و ترکیب برتر مشخص می شود که هدف از خلقت انسان چیست ؟ چنانچه با شناخت  ترکیب  هر موجود دیگری  هدف از خلقت آن معلوم  می شود  که مثلا این ماشین باری یا سواری و یا مسابقه ای است و این مار و ملخ و طاووس و خفاش برای چه خلق شده اند .

1-3-هدف داری

نهج البلاغه به تبع قرآن یکی از ویژه گی های هستی و از جمله انسان را هدفداری و هدف مندی آن می داند و بر این هدف مندی تأکید فراوان دارد  تا جای که به روایت سید رضی  امام بر منبری قرار نمی گرفت مگر در ابتدا می فرمود :  أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ فَمَا خُلِقَ امْرُؤٌ عَبَثاً فَيَلْهُوَ وَ لَاتُرِكَ سُدًى فَيَلْغُوَ ؛  ای مردم تقوی پیشه کنید و به اطاعت حق گردن نهید که هیچ انسانی بیهوده آفریده نشده است تا به لهو روی بیاورد و دل مشغول شود و رها نشده تا به امور لغو و غیر ضروری بپردازد ؛ [5]

  و ترکیب بی نهایت انسان نیز  نشان گر این است که انسان برای حرکت خلق شده نه برای سکون  و ایستایی و نه برای  لذت و عیش و خوشی ،   که اگر برای این جهت خلق می شد به این همه ترکیب پیچیده و مرگ آگاهی و خود آگاهی نیاز نداشت و   تنها غریزه  برای او کافی بود تا  او را به این هدف کوتاه  برساند  . و همین نکته است که علی(ع) آن قله بلند معارف می فرماید : .....فَمَا خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنِي أَكْلُ الطَّيِّبَاتِ كَالْبَهِيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ هَمُّهَا عَلَفُهَا أَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغُلُهَا تَقَمُّمُهَا تَكْتَرِشُ مِنْ أَعْلَافِهَا وَ تَلْهُو عَمَّا يُرَادُ بِهَا أَوْ أُتْرَكَ سُدًى أَوْ أُهْمَلَ عَابِثاً أَوْ أَجُرَّ حَبْلَ الضَّلَالَةِ أَوْ أَعْتَسِفَ طَرِيقَ الْمَتَاهَةِ....[6]  من خلق نشده ام تا در حد حیوانات باشم و تنها به خوردن خوراکی های گوارا مشغول باشم ، به مانند گوسفد پرواری که همه همتش علفش می باشد و یا مانند گوسفند ،رها شده ای که همش و شغلش این باشد که پالایش گاه کثافت باشد و از آنچه در انتظار آن است غافل باشد .

خلق نشده ام که یله و رها باشم یا بی کار و عبث و بی هدف و یا جلو دار ضلالت باشم و یا رونده ای باشم در تیه و سرگردانی .                                   

 بنا برین انسان با این تقدیر بزرگتر از دنیا و با این ترکیب استعداها که بی نهایت را برای او فراهم می کند ناچار است که حرکت کند و همه ی این سرمایه ها را جهت دهد و نقش خود را آنگونه که هست و باید باشد ایفا کند

و این شناخت انسان به وضع موجودش و آن نیروی بهتر طلبی و بیشتر طلبیش در او حرکت و همتی را سبز می کند که ارزش بالفعل او را می سازد ؛ که قدر او به اندازه درک این فاصله بین بودن و شدن و وضع مطلوب و وضع موجودش می باشد .  یعنی همان دو کلام  بی بدیل علی(ع):  قِيمَةُ كُلِّ  امْرِئٍ مَا يُحْسِنُه و قَدْرُ الرَّجُلِ عَلى قَدْرِ هِمَّته، که از آنها گفتگو شد .

2-3-جهت حرکت

انسان با این ترکیب احسن اگر چه در اسفل السافلین و ابتدای راه قرار داده شده ؛ ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلينَ ، ولی ترکیب خاص آدمی او را مضطر به حرکت و رفتن و شدن می کند . لکن این حرکت جهت می خواهد مانند ماشینی که در بهترین ترکیت تولید  شده  و از کارخانه خارج می شود اکنون به کدام سمت باید رانده شود ؟

این حرکت اگر به سمتی پایین تر از ارزش آدمی باشد ، " خسر " است و زیان و سوختن و اگر به سمت مساوی باشد "غبن" است و اگر بالاتر باشد" فلاح"  و" رویش"  و" رشد " است؛ .یعنی همان راهی که قرآن نشان می دهد و اعجازش در آن خلاصه می شود : قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً (1)  يَهْدي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنا أَحَدا[7]    این دو آیه توضیح می دهند که جنیان اعجاز قرآن و عجب خود  از قرآن را در رشد دهنده گیش  می دانند که این رشد در آیات دیگر ،  به صراط مستقیم و به خروج از ظلمت ها به نور تفسیر می شود :الر كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى‏ صِراطِ الْعَزيزِ الْحَميدِ [8]

 واین صراط به عبودیت معنی می شود و مصداق می یابد:إِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ [9]

 و این عبودیت که یکی از ارکان اصلی آن را سنت و تبعیت از رسول  تشکیل می دهد ؛ وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ [10]

و همین عبودیت با این ارکان اخلاص و نیت ، و سنت و تبعیت  و اهمیت و اولویت در تعارض ها و تزاحم ها ، می شود هدف از خلقت جن و انس : وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ [11]

بنابرین ترکیب انسان جهت حرکت انسان و نقش او را در هستی نشان می دهد که برای خور و خواب و عیش و لذت نیامده و باید جهتی بالاتر از خود را در پیش بگیرد و آن جهتی جز رشد  و صراط و خروج از ظلمت به نور و در نهایت جز عبودیت و خود را خرج بالاتر از خود کردن و تنها او را پرستیدن و بسوی بی نهایت حرکت نمودن چیز دیگری نیست ؛يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيهِ [12]

بنابرین انسان بی نهایت ، جهتی بی نهایت را می طلبد و بر این اساس بهشت نیز برای انسان منزل است نه مقصد که در در قرآن آمده : إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلاً[13]

جنات فردوس و بهشت باغها منزل کسانی است که عاشقانه اعمال جهت دار در جهتی بی نهایت و به دور از شرکت و محدودیت به جا آورده اند .   

و همین هدف والا و همین عبودیت است که امام در جای جای بیانات نورانیشان  بر آن تأکید داشته و تحت عنوان " تقوی " از آن گفتگو می کنند .

به همان اندازه که امام در نهج البلاغه بر هدف داری انسان تأکید دارند به همان میزان بر این هدف خلقت او که تقوی و عبودیت باشد پا فشاری می کنند و انسان ها را  با روشنگری به آن دعوت می کنند و مکرر به این  نکته وهدف سفارش می کنند[14] ؛  أُوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ الَّذِي ابْتَدَأَ خَلْقَكُمْ وَ إِلَيْهِ يَكُونُ مَعَادُكُم‏[15] شما را به تقوای الهی و عبودیت و بندگی خدایی که بنای خلقت شما را گذاشت و نهایت سیر شما را به خودش ختم کرد سوق داد ،وصیّت میکنم.

 شاهد هستیم که حضرت در این عبارت چگونه ضمن دعوت به این هدف به  فلسفه و جهت عبودیت و تقوی اشاره دارند . و این روش مستمرّ امام است که هر جا هدف را نشان می دهند و به آن دعوت می کنند ،جهت و فلسفه آن را نیز بیان می کنند تا روش روشنگری  خود را که روش انبیاء است به کار گرفته باشند و از طرف دیگر بار  سنگین تکلیف و اطاعت و احکام را چنان سبک کرده اند که در کام هرسالکی شیرین آید و توفیق چشیدن حلاوت عبودیت را پیدا کنند .

و عبودیت سه رکن دارد ؛ نیت ، سنت ، اهمیت ؛ اینکه انسان تنها محرک و انگیزه اش حق باشد و کاری که انجام می دهد بر اساس خواست حقّ و سنّت رسول(ص) تحقق یابد.دیگر این که آن کار در لحظه ،مهمترین کار او باشد و همین سه معیار است که عبودیت را از عبادت جدا می کند که ممکن است کاری عبادت باشد ولی عبودیت نباشد